Гэты чалавек стаў нацыянальным героем, узначальваў часовы ўрад, але добраахвотна сышоў у адстаўку — каб потым вярнуцца ва ўладу і назаўжды ўпісаць сваё імя ў гісторыю краіны. Расказваем біяграфію генерала Шарля дэ Голя, які вызваліў Францыю ад нацызму і пазней узначаліў гэтую краіну.
Гэтым тэкстам мы працягваем наш праект «Вызваліцелі». У ім мы расказваем пра лідараў грамадскіх рухаў з усяго свету, якія змагаліся супраць дыктатураў і перамаглі іх.
Першая сусветная і дзесяць спробаў уцёкаў
Шарль дэ Голь нарадзіўся ў 1890 годзе ў горадзе Ліль на поўначы краіны. Гэта адбылося ў доме яго бабулі, куды маці, якая жыла ў Парыжы, кожны раз прыязджала перад родамі. У іх сям'і панаваў дух патрыятызму, а юны Шарль з дзяцінства марыў пра подзвігі ў славу Францыі.
У 1912-м дэ Голь аказаўся сярод найлепшых выпускнікоў Асаблівай ваеннай школы ў Сэн-Сіры, дзе рыхтавалі эліту французскай арміі. Скончыўшы яе ў званні малодшага лейтэнанта, ён быў адпраўлены ў адзін з пяхотных палкоў, якім камандаваў палкоўнік Філіп Петэн, які пазней адыграў важную ролю ў лёсе Францыі і самога Шарля.
Праз два гады пачалася Першая сусветная вайна. Дэ Голь, які ваяваў на французска-нямецкім фронце, быў тройчы паранены. У апошнім выпадку ён, ужо ў званні капітана, трапіў у палон. Знаходзячыся ў розных крэпасцях, Шарль пяць разоў спрабаваў уцячы, але ўвесь час няўдала. У адным з лагераў для ваеннапалонных яго таварышам па няшчасці і суседам быў рускі паручнік Міхаіл Тухачэўскі — будучы маршал Савецкага Саюза, рэпрэсаваны ў часы Вялікага тэрору.
Дарэчы, у ліпені-кастрычніку 1916 года Шарль знаходзіўся ў лагеры ў мястэчку Шчучын. Такі населены пункт ёсць як у Беларусі, так і ў Польшчы. Але француз Марыс Панцье, які даследаваў гэтае пытанне, упэўнены, што гаворка ішла менавіта пра нашую краіну.
— У чэрвені 1916 года Шарль дэ Голь напісаў сваёй сям'і, што трапіў у палон у лагер горада Шчучына. Лісты прэзідэнта знаходзяцца ва ўласнасці яго сям'і, таму гэтыя звесткі ўзятыя з успамінаў іншых афіцэраў. Архівы Міжнароднага камітэта Чырвонага Крыжа, шматлікія лісты, адпраўленыя з лагера капітанам Луі Сальмонам, а таксама апублікаваныя ўспаміны пра Шчучын генерала Аўгустына Гіёма даюць падставы меркаваць, што менавіта беларускі Шчучын з’яўляецца месцам заключэння капітана дэ Голя ў 1916 годзе, — упэўнены Марыс.
Былі ў афіцэра Сальмона і звесткі пра лагеры, якія наўпрост паказваюць на беларускі Шчучын.
Напрыклад, ён удакладняў, што гэты населены пункт знаходзіцца за 60 кіламетраў ад Гродна, а побач з будынкам, дзе ўтрымліваліся ваеннапалонныя, праходзіла вузкакалейка. Сапраўды, французскіх афіцэраў пасялілі ў казарме, пераробленай з будынка лесапільні князёў Друцкіх-Любецкіх, побач з якой праходзілі чыгуначныя шляхі.
У палоне Шарль знаходзіўся 32 месяцы і выйшаў на волю толькі ў лістападзе 1918 года, калі скончылася Першая сусветная вайна. Ён вярнуўся ў Францыю, але праз некаторы час зноў прыехаў на ўсход Еўропы — удзельнічаў у польска-савецкай вайне на баку Варшавы. Дарэчы, адзін з савецкіх франтоў тады ўзначальваў яго знаёмы Тухачэўскі.
У міжваенны перыяд дэ Голь стварыў сям’ю — старэйшага сына Філіпа ён назваў у гонар Петэна. У яго нарадзіліся яшчэ дзве дачкі. У малодшай быў сіндром Даўна, яна рана памерла — і пазней палітык дапамагаў фонду, які займаўся хворымі з гэтай генетычнай асаблівасцю.
А яшчэ ён будаваў вайсковую кар’еру, выступаў як тэарэтык і практык. Дэ Голь сустрэў Другую сусветную ў званні палкоўніка, у 1940-м пачаў выконваць абавязкі брыгаднага генерала. Але яго краіна не была гатовая да будучых супрацьстаянняў. Шарль настойваў на развіцці танкавых войскаў — менавіта так рабілі нацысцкая Германія і Савецкі Саюз, — але не быў пачуты.
10 траўня 1940 года нацысты напалі на Францыю. 6 чэрвеня Шарля прызначылі намеснікам міністра абароны. Але змяніць сітуацыю ён быў не ў сілах. Тактыка нямецкага бліцкрыгу сябе апраўдала: ужо 14 чэрвеня немцы занялі Парыж.
Частка французскага кіраўніцтва настойвала на працягу барацьбы. Сярод іх быў і дэ Голь. Тыя часам маршал Петэн, герой Першай сусветнай і былы заступнік Шарля, ціснуў на прэм’ер-міністра Поля Рэйно, каб той падпісаў сепаратны мір з немцамі. Апошні адмовіўся і 16 чэрвеня сышоў у адстаўку. Новы ўрад узначаліў 84-гадовы Петэн, які загадаў арыштаваць свайго папярэдніка. Рэйно выйшаў на волю 7 траўня 1945 года.
22 чэрвеня 1940 года Петэн заключыў з немцамі Камп’енскае перамір'е. У гэтым быў пэўны сімвалізм. Перамір'е ў Камп’енскім лесе ў 1918-м фактычна завяршыла Першую сусветную вайну. Яе вынікі Германія лічыла для сябе зневажальнымі. Таму Адольф Гітлер загадаў дастаць з музея вагон, у якім яно было падпісанае, даставіць яго ў той жа лес і падпісаць там новы дакумент, які — з яго пункту гледжання — сведчыў бы пра аднаўленне справядлівасці. Дарэчы, гэтым дакументам меркавалася, што перамір'е будзе дзейнічаць да заключэння паўнавартаснай мірнай дамовы. Але апошні так у выніку і не падпісалі.
Паводле ўмоваў дакумента, немцы акупавалі каля 60% тэрыторыі Францыі — увесь поўнач і захад краіны. На паўднёвым усходзе стваралася Французская дзяржава — менавіта так афіцыйна называлася ўтварэнне, створанае рэжымам Вішы (у гэтым горадзе размяшчаліся яго структуры). Кіраўніком стаў маршал Петэн, які атрымаў дыктатарскія паўнамоцтвы.
Фармальна Вішы была свабоднай незалежнай дзяржавай, якая кантралявала свае ранейшыя калоніі. У краіне дзейнічалі французскія законы, туды не ўводзіліся нацысцкія акупацыйныя войскі. Але ў рэальнасці рэжым Вішы цесна супрацоўнічаў з нацыстамі, якія адчувалі сябе там як дома. Вішысцкая Францыя мусіла ўтрымліваць нямецкія войскі, якія знаходзіліся на акупаваных поўначы і захадзе краіны. Таксама яна перадавала Трэцяму Рэйху ўсіх нямецкіх ваеннапалонных, а вось французы засталіся ў лагерах. Каля 2/3 іх (1 млн з 1,5 млн) выйшлі на волю толькі пасля заканчэння Другой сусветнай. Таксама рэжыму Петэна давялося выдаць Гітлеру немцаў, якія раней уцяклі з Германіі ад палітыкі фюрэра.
Дэ Голь з гэтым мірыцца не хацеў. 17 чэрвеня 1940 года ён вылецеў з Бардо, дзе ў той момант знаходзіўся французскі ўрад, у Лондан. 18 ліпеня Шарль выступіў па радыё. «Францыя прайграла бітву, але яна не прайграла вайну! Нічога не страчана, таму што гэтая вайна — сусветная. Надыдзе дзень, калі Францыя верне свабоду і веліч. <…> Вось чаму я звяртаюся да ўсіх французаў з заклікам аб’яднацца вакол мяне ў імя дзеяння, самаахвярнасці і надзеі», — заявіў дэ Голь.
Шарль стварыў арганізацыю «Свабодная Францыя» (пазней — «Змагарная Францыя»), якая змагалася з рэжымам Вішы. Першапачаткова бітва разгортвалася ў калоніях, дзе французскія войскі, адданыя Петэну, ваявалі супраць сваіх суайчыннікаў з Супраціўлення.
Тым часам французскаму флоту, большая частка якога знаходзілася ў Тулоне, забаранілі яго пакідаць і самім планаваць аперацыі. У 1942-м заходнія саюзнікі высадзіліся ў Паўночнай Афрыцы — сітуацыя для немцаў станавілася пагрозлівай. Тады Германія і Італія вырашылі больш не цырымоніцца і ўвесці войскі і на тэрыторыю Вішы (поўдзень Францыі, які яна кантралявала, быў ім патрэбны для правядзення кампаніі ў Афрыцы). Французскія маракі апярэдзілі іх і затапілі ўласны флот, каб ён не дастаўся нацыстам. Пры гэтым дэ Голь крытыкаваў французскіх афіцэраў, большасць з якіх не адважылася прарывацца ў Алжыр, што да таго часу стаў яго базай. Менавіта тады Францыя была цалкам акупаваная, хоць адміністрацыя Петэна працягнула існаваць.
У барацьбе дэ Голя не ўсё было гладка. Генерала падтрымлівалі Савецкі Саюз і Вялікабрытанія. А вось ЗША рабілі стаўку на генерала Анры Жыро. Першапачаткова абодва военачальнікі сустаршынявалі ў Французскім камітэце нацыянальнага вызвалення (ФКНВ), але ў драматычным супрацьстаянні дэ Голь у выніку атрымаў верх і ўзначаліў Супраціўленне аднаасобна.
Вызваленне краіны і першы прыход да ўлады
У жніўні 1944 года Парыж быў вызвалены. Туды пераехаў створаны незадоўга да гэтага часовы ўрад краіны на чале з дэ Голем. Затым былі баі на ўсходзе Францыі і ў Германіі. У траўні 1945-га Другая сусветная вайна скончылася.
Будучыня пасляваеннага свету абмяркоўвалася на Патсдамскай канферэнцыі лідарамі дзяржаў-пераможцаў: прэзідэнтам ЗША Гары Трумэнам, савецкім дыктатарам Іосіфам Сталіным і брытанскім прэм’ерам Уінстанам Чэрчылем (пасля паразы на выбарах яго змяніў Клемент Этлі). Дэ Голя на гэтую сустрэчу не запрасілі.
Пры гэтым афіцыйны Парыж не пакрыўдзілі: Францыя разам з трыма саюзнымі дзяржавамі прыняла капітуляцыю Германіі. Калі былы Трэці Рэйх, а таксама Берлін падзялілі на акупацыйныя зоны, частка дасталася і Францыі. Усю паўнату ўлады ў ёй — як было вырашана на Патсдамскай канферэнцыі — меў Парыж. Для вырашэння агульных пытанняў пра лёс Германіі 30 ліпеня была створаная Саюзная кантрольная рада, куды ўвайшоў і французскі прадстаўнік.
І ўсё ж прыярытэты былі расстаўленыя выразна: Францыя — краіна-пераможца, але не вялікая дзяржава. Дэ Голь не хацеў з гэтым мірыцца, але зрабіць нічога не мог.
У верасні 1945 года ў Францыі прайшлі выбары ва Устаноўчы сход, які мусіў вызначыць будучае ўладкаванне дзяржавы. Большасць на іх атрымалі сацыялісты і камуністы. Была прынятая Канстытуцыя новай, Чацвёртай, рэспублікі (Трэцяя існавала да Другой сусветнай), паводле якой прэзідэнт не меў асаблівай улады, а ўрад цалкам кантраляваўся парламентам. Генерал выступаў за магутную прэзідэнцкую ўладу, але нічога не мог змяніць, бо яго прыхільнікі не мелі большасці. У выніку ў студзені 1946 года ён добраахвотна сышоў у адстаўку — спадзеючыся неўзабаве вярнуцца.
Свае надзеі Шарль звязваў з арганізацыяй «Аб'яднанне французскага народа», якая знаходзілася ў апазіцыі. Але яе дзейнасць аказалася не вельмі паспяховай. У 1953-м дэ Голь распусціў яе і на пяць гадоў сышоў у прыватнае жыццё, заняўшыся напісаннем мемуараў.
Прэзідэнт Францыі і стварэнне Пятай рэспублікі
Праз пяць гадоў Францыя трапіла ў вельмі цяжкую сітуацыю. Прычын было некалькі.
Найбольш важная з іх — каланіяльны крызіс. Пасля Другой сусветнай вайны Брытанія вырашыла адпусціць свае калоніі з мірам. А вось Францыя паспрабавала захаваць імперыю. У 1946-м усе жыхары яе заморскіх тэрыторый атрымалі французскае грамадзянства і роўныя правы з жыхарамі метраполіі. Але жыхары многіх калоній хацелі незалежнасці. У выніку Парыж увязаўся ў кровапралітныя канфлікты ў Індакітаі (1946−1954) і Алжыры (1954−1962).
Пасля няўдач у гэтых супрацьстаяннях ў французскіх элітах пачалі набіраць папулярнасць ідэі пра тое, што калоніям неабходна даць незалежнасць. Але ультраправыя рухі адмаўляліся ад такога сцэнарыя і патрабавалі, у прыватнасці, захаваць калоніі ў Алжыры. У выніку ў гэтай краіне ўспыхнуў ваенны мяцеж. Адказаць на гэты выклік улада не магла: за 12 гадоў Чацвёртай рэспублікі ў ёй змянілася 12 прэм’ераў і 22 склады ўрада. Сярод эліты, якая знаходзілася ва ўладзе, адсутнічалі сілы, здольныя не толькі прапанаваць шляхі выхаду з крызісу, але і рэалізаваць гэтыя ідэі на практыцы.
У гэтых умовах Шарль дэ Голь звярнуўся да нацыі, заявіўшы, што «гатовы прыняць на сябе ўсе паўнамоцтвы Рэспублікі» — то-бок вярнуцца да ўлады. Генерал наўпрост не асудзіў алжырскіх мяцежнікаў. Таму яго падтрымалі як яны самі, так і большасць прадстаўнікоў французскай эліты.
Пасля таго як алжырскія мяцежнікі захапілі востраў Корсіка, грамадская думка канчаткова схілілася на бок генерала. 27 траўня ўрад сышоў у адстаўку. Прэзідэнт краіны запатрабаваў у Нацыянальнага сходу абраць дэ Голя прэм’ерам і перадаць яму надзвычайныя паўнамоцтвы для фарміравання ўрада і перагляду Канстытуцыі. 1 чэрвеня ў выніку галасавання генерал атрымаў гэтую пасаду.
У адпаведнасці са сваімі поглядамі Шарль прапанаваў новае дзяржаўнае ўладкаванне Францыі. Яно было зафіксаванае ў прынятай у тым жа годзе Канстытуцыі новай, Пятай, рэспублікі (менавіта ў ёй працягваюць жыць сучасныя французы). Паводле яе, паўнамоцтвы прэзідэнта былі істотна пашыраныя. Чалавек, які займае гэтую пасаду, атрымаў права роспуску парламента і стаў абірацца ўсенародна (удакладнім, што ўпершыню гэта адбылося праз чатыры гады пасля прыняцця Канстытуцыі). Першым прэзідэнтам Пятай рэспублікі, зразумела, стаў сам дэ Голь, пераабраны на гэтую пасаду ў 1965-м.
На пасадзе прэзідэнта генерал мусіў вырашыць пытанне Алжыра. Пасля доўгіх ваганняў ён вырашыў даць афрыканскай краіне незалежнасць. У адказ у 1961-м у Алжыры пачаўся «путч генералаў»: адстаўныя французскія вайскоўцы Марыс Шаль, Андрэ Зелер, Рауль Салан і Эдмон Жуо, якія мелі гэтае званне, паспрабавалі ажыццявіць дзяржаўны пераварот з мэтай перашкодзіць сыходу Францыі з Алжыра. Ім удалося захапіць некаторыя стратэгічныя аб’екты ў афрыканскай калоніі — аэрапорт, мэрыю і рэзідэнцыю генерал-губернатара — і пераканаць вайсковыя часткі далучыцца да іх.
Але дэ Голь змог справіцца з мяцежнікамі — на яго баку выступілі мільёны французаў, а армія засталася верная прэзідэнту. Кіраўнікі змовы былі асуджаныя на розныя турэмныя тэрміны, а адзін з іх — нават на смяротнае пакаранне, але быў у выніку памілаваны. Ніхто з путчыстаў не адбыў поўны тэрмін, усіх вызвалілі па амністыі, а ў 1982 годзе генералы былі адноўленыя ў кадрах армейскага рэзерву.
Алжыр атрымаў незалежнасць. Яшчэ раней, у 1960-м, названым «годам Афрыкі», свабоду атрымалі больш за два дзясяткі дзяржаваў гэтага кантынента. Зрэшты, многія з іх усё роўна засталіся пад моцным палітычным ці культурным уплывам Францыі.
Веліч Францыі і бурны 1968 год
Дэ Голь не хацеў заставацца ў цені супрацьстаяння дзвюх вялікіх дзяржаваў — ЗША і СССР — і двух блокаў (NATO і арганізацыі краін Варшаўскай дамовы), характэрнага для халоднай вайны. Ён імкнуўся, каб Францыя была на міжнароднай арэне самастойным гульцом. У яго планах было стварэнне ўласнай ядзернай зброі, што і было рэалізавана, а таксама змяншэнне залежнасці ад ЗША. Сяброўства ў NATO дэ Голь лічыў пазбаўленнем Францыі ваеннага суверэнітэту, а таму пасля няўдалых спробаў рэфармаваць Альянс абвясціў у 1966-м пра выхад з яго ваеннага блока, застаўшыся пры гэтым у палітычным саюзе.
Праз гэта NATO нават давялося пераносіць сваю штаб-кватэру з Парыжа ў Брусэль (там яна і знаходзіцца да гэтага часу), а ЗША — праводзіць дарагую працэдуру пераносу сваіх вайсковых базаў з французскай тэрыторыі. Канчаткова ў склад NATO Францыя вярнулася толькі ў 2009 годзе за прэзідэнтам Нікаля Сарказі.
На кантыненце прэзідэнт рабіў стаўку на саюз з Германіяй. Пры гэтым ён неаднаразова тармазіў уступленне Вялікабрытаніі ў Еўрапейскую эканамічную супольнасць (арганізацыю — папярэдніцу Еўрасаюза) — гэтую краіну Шарль успрымаў як канкурэнта Францыі.
Таксама ён адмовіўся выкарыстоўваць у міжнародных разліках даляр, перайшоўшы на залаты стандарт. А яшчэ дэ Голь асудзіў вайну ў В’етнаме, якую вяла Амерыка, здзейсніў візіт у Савецкі Саюз і падпісаў з апошнім дамовы аб гандлі і навукова-тэхнічным супрацоўніцтве.
Але мары пра веліч Францыі і яе ўдзел у гонцы ўзбраенняў пачалі кепска адбівацца на эканоміцы, хоць у цэлым кіраванне генерала было досыць паспяховым. Акрамя таго, у 1968-м дэ Голю было ўжо 78 гадоў, у грамадстве ён пачаў успрымацца як чалавек мінулага.
Гэта паўплывала на тое, што здарылася далей. У траўні 1968 года пачаліся арганізаваныя студэнтамі беспарадкі ў Лацінскім квартале Парыжа. Неўзабаве яны перараслі ў агульнанацыянальны страйк, у якім узнялі ўдзел 10 мільёнаў чалавек. Гэтыя людзі патрабавалі адстаўкі дэ Голя, а таксама рэалізацыі формулы"40 — 60 — 1000″ (40-гадзінны працоўны тыдзень, пенсія ў 60 гадоў, мінімальны аклад у 1000 франкаў).
Генерал разгубіўся і на нейкі час нават пакінуў сваю рэзідэнцыю, адправіўшыся на адну з французскіх ваенных базаў. Прычым яго падначаленыя нейкі час не ведалі, дзе ён знаходзіцца. Але ўсё ж дэ Голь узяў сябе ў рукі, распусціў парламент і абвясціў пра датэрміновыя выбары. Галісцкая партыя «Саюз дэмакратаў у падтрымку рэспублікі» набрала 73,8% галасоў — гэтая перамога дазволіла генералу застацца ва ўладзе.
Адстаўка, смерць — і рэпутацыя героя
Але ўсё ж з падзей 1968 года Шарль выйшаў псіхалагічна надламаным палітыкам. Яго канцэпцыя «моцнага правадыра» не меркавала наяўнасці настолькі сур’ёзнай апазіцыі. Таму ён імкнуўся даказаць, што па-ранейшаму папулярны, хоць вынікі парламенцкіх выбараў, здаецца, гэта пацвярджалі. У выніку генерал здзейсніў палітычнае самагубства — абвясціў пра рэферэндум. Пры гэтым ён заявіў: калі прайграе, то сыдзе ў адстаўку.
На рэферэндум у прыватнасці меркавалася вынесці пытанні пра ўніверсітэты, Сенат і мясцовае самакіраванне. Але сама сутнасць рэформаў, накшталт пашырэння правоў рэгіёнаў, не мела ніякага значэння. Галасаванне ператварылася ў плебісцыт пра давер дэ Голю. Магчымасцю яго зняць скарысталіся і былыя паплечнікі. Будучы прэзідэнт краіны Валеры Жыскар д’Эстэн заявіў, што не будзе галасаваць. А Жорж Пампіду, былы прэм’ер-міністр, адпраўлены дэ Голем у адстаўку, намякнуў, што ў будучыні гатовы вярнуцца ў палітыку. У грамадстве гэта ўспрынялі як яго прэтэнзіі на пасаду кіраўніка краіны.
Францыя стамілася ад свайго выратавальніка. Дакладней кажучы, палова Францыі: 47,59% прагаласавалі за праект дэ Голя, 52,41% — супраць. Розніца была мінімальнай, але генералу такога раскладу было мала. Прадчуваючы паразу, ён яшчэ да абвяшчэння вынікаў пераехаў у свой маёнтак. Вынікі былі атрыманыя 27 красавіка 1969 года, 28 красавіка дэ Голь сышоў у адстаўку.
Апошнія гады жыцця ён правёў у сваім маёнтку, працягваючы пісаць мемуары. Там ён і памёр праз паўтара года, у лістападзе 1970-га. Паведамляючы пра гэта па тэлебачанні, яго пераемнік Пампіду сказаў: «Генерал дэ Голь памёр, Францыя аўдавела». У краіне была абвешчаная нацыянальны жалоба.
У гонар дэ Голя названы найбуйнейшы парыжскі аэрапорт, адна з галоўных плошчаў горада і шэраг іншых памятных месцаў, а таксама атамны авіяносец французскіх ВМС. Каля Елісейскіх палёў у Парыжы ёсць помнік генералу. Але галоўнае, што прэтэнзіі да дэ Голя, якія гучалі ў апошнія гады яго кіравання, былі забытыя. У масавай свядомасці ён застаўся нацыянальным героем, які двойчы ратаваў сваю краіну.
Чытайце таксама
